Przestrzeń publiczna i jej tożsamość

Przeczytaj także: Zdrowe miasto musi być dobrze zaplanowane

Przestrzeń publiczna była i jest przedmiotem dyskusji: w czasach starożytności była domeną filozofów, współcześnie urbanistów, socjologów czy ekologów. Stanowi ona bowiem element struktury urbanistycznej, której ciągłość oraz kompozycja budują tożsamość miejsca. Jest miejscem spotkań i interakcji społecznych, a zielone przestrzenie publiczne, poza wartościami ekologicznymi, mają wpływ psychologiczny na mieszkańców miasta. Przestrzeń publiczna rozumiana jest jako pewna nieskończona rozciągłość, w której występuje świat ludzkich symboli zmaterializowanych lub tylko wyobrażonych. Kazimierz Wejchert definiuje przestrzeń miejską jako próżne fragmenty struktury miejskiej, gdzie człowiek może przebywać i w różnorodny sposób poruszać się. Ta przestrzeń jest obszarem działania i podłożem różnorodnych procesów kulturowych zachodzących w czasie – pełni role kulturotwórcze.

Charakter publiczny należy rozpatrywać na dwa aspekty – stanowiący o swobodzie czy formie użytkowania oraz o formie własności. Przestrzeń będzie więc publiczna tylko wówczas, gdy korzystać z niej mogą różne grupy społeczne. Równocześnie – będzie ona zarządzana przez mieszkańców (ich przedstawicieli, czyli władze miasta), stając się dobrem publicznym. Istotne jest jednak, aby jej kreowanie było w gestii obywateli, organizacji pozarządowych czy instytucji kulturowych. Wielu badaczy podkreśla, że przestrzeń publiczna nie powinna być rozumiana już jako forma własności, ale jako możliwość swobodnego nawiązywania bezpośrednich kontaktów interpersonalnych, w tym pomiędzy osobami nie znającymi się wcześniej. Staje się ona miejscem spotkań, wymiany poglądów oraz wszelkich inicjatyw obywatelskich. Dzięki demokratycznemu podejściu ścierają się ze sobą różne grupy społeczne – stajemy się bardziej otwarci, dostrzegając inne postawy społeczne. Takie podejście do ogólnodostępności niesie niestety pewne problemy związane z bezpieczeństwem – przestrzeń publiczna staje się miejscem narażonym na rozbój, czy w dzisiejszych czasach atak terrorystyczny.

Z pojęciem przestrzeni publicznej silnie związana jest tożsamość miejsca, kształtowana przez symbole. W wyniku nadawania znaczeń kształtuje się tzw. duch miejsca – genius loci, który oznacza niepowtarzalny nastrój, atmosferę i charakter miejsca. Szczególnie istotne miejsca z punktu widzenia społeczności lokalnych znajdują się w centrach miast, głównie na starówkach. To z nich miasto wyrastało i przez wieki budowało swój charakter – właśnie tożsamość. Na kształtowanie tożsamości wpływ mają wartości dziedzictwa kulturowego, dziedzictwa naturalnego, ale także przestrzenie publiczne z ich unikatową kompozycją, gdzie odbywa się życie miejskie – są nie tylko miejscem interakcji, tłem dla zdarzeń, ale także ich elementarnym składnikiem. Odpowiednio zaprojektowana przestrzeń publiczna jest istotnym elementem miasta. Uwydatnia walory krajobrazowe oraz elementy unikalne w mieście, a często również jest poszerzeniem funkcji obiektów znajdujących się przy niej. Od wieków przestrzeń publiczna była podstawowym miejscem spotkań i realizacji własnych celów jednostek. Odzwierciedlała status mieszkańców oraz stosunki społeczne zachodzące między nimi. Starożytna agora była idealnym tego przykładem. Tętniące życiem miejsce, gdzie dochodziło do wymiany towarowej oraz idei, a każdy obywatel Aten mógł zabrać głos. To tutaj dochodziło do krzepnięcia demokracji i największych rozpraw filozoficznych.

Przestrzeń publiczna ma również aspekt materialny - uwydatnia się rola marketingowa przestrzeni budujących wizerunek miasta, które będąc obiektem zainteresowania turystycznego, stają się wizytówkami miasta.

Dzisiejsza przestrzeń publiczna boryka się z wieloma problemami, szczególnie zauważalnymi w dużych miastach. Do najważniejszych czynników wpływających na degradację przestrzeni jest m.in.:

• suburbanizacja – rozlewanie miasta powodujące wzrost ruchu samochodowego, a za tym hałasu i zanieczyszczeń;
• komercjalizacja przestrzeni – zawłaszczanie przestrzeni przez prywatne podmioty w celu maksymalizacji dochodów i minimalizowanie kulturotwórczych cech przestrzeni publicznych (np. galerie handlowe czy banery reklamowe zasłaniające wszystko);
• uniformizacja przestrzeni – ujednolicenie zabudowy w przestrzeni publicznej przez duże sieci handlowe, których obiekty zawsze muszą wyglądać tak samo, gdyż w ten sposób budują swoją indywidualną markę (np. McDonald’s);
• tematyzacja przestrzenni – świadome i intencjonalne nadawanie danej przestrzeni form architektonicznych nawiązujących do czasów minionych lub innych kręgów cywilizacyjnych, które może być powiązane z kreowaniem przeznaczonego dla masowego odbiorcy spektaklu miejskiego . Do takich przestrzeni można zaliczyć chociażby Disneyland, w którym wszystko jest wyreżyserowane.

Do czasów współczesnych wykształciły się na całym świecie pewne uniwersalne formy przestrzeni publicznych. Te podstawowe formy to ulica, czyli tradycyjnie ukształtowany trakt komunikacyjny pełniący funkcje handlowo-usługowe oraz plac miejski – punkt węzłowy o bogatym programie funkcjonalnym. Ponadto istotną rolę w miastach odgrywają tereny zieleni miejskiej (parki, ogrody, tereny nadrzeczne), spełniające funkcje ekologiczne i psychologiczne. Na podstawie formy użytkowania przestrzeni publicznej możemy wyróżnić przestrzenie o charakterze technicznym oraz o charakterze kulturowym. Techniczne stanowią główne arterie komunikacyjne, gdzie inżynieria ruchu przesądza o formie urbanistycznej. Miejsca te są przesycone elementami kulturotwórczymi i symbolami istotnymi dla mieszkańców. Funkcjonowanie tej przestrzeni zależy przede wszystkim od ogólnej dostępności, bezpieczeństwa w użytkowaniu oraz wysokiego waloru informacyjnego, uzyskanego przez symbolikę architektoniczną i urbanistyczną. Największe znaczenie mają układy o wartościach kulturowych, a możliwości interakcji są dużo bardziej rozbudowane .

Przestrzenie otwarte w zależności od ukształtowania oraz użytkowania przez grupy społeczne można podzielić na:

• przestrzenie publiczne – będące domeną władz miasta;
• przestrzenie społeczne - stanowiące miejsca kontaktów sąsiedzkich w ramach społeczności sąsiedzkiej oraz koncentracji usług podstawowych bliskiego zasięgu, ale w obrębie grupy mieszkańców osiedla;
• przestrzenie prywatne – stanowiące miejsce pielęgnowania ogniska domowego, budowania więzi rodzinnych.

Wszystkie współistnieją w stanie tzw. egalitaryzmu przestrzennego, którego podstawą utrzymania jest zachowanie pewnych praw społecznych: terytorialności, życia publicznego i kontroli społecznej. Hierarchizacja wnętrz stanowiących przestrzenie grupowe, publiczne czy półprywatne dobrze widoczna jest na nowych osiedlach takich jak miasteczko Wilanów czy projektowana Warszawska Dzielnica Społeczna.

Dobrze zaprojektowanie i strukturalizacja przestrzeni w mieście uczytelnia układ i sprzyja budowaniu więzi społecznych. Odpowiednio rozplanowany system przestrzeni publicznych w mieście zapewnia jego spójność wewnętrzną i ciągły rozwój. Jako miejsce, do którego przywiązują się mieszkańcy, staje się centrum życia miejskiego – miejscem codziennych spotkań, wymiany informacji, zawierania umów biznesowych, a także rozwoju kultury. Przedstawia historię oraz kształtuje naturę ośrodka miejskiego. Dlatego też takie znaczenie przypisuje się obecnie przestrzeniom publicznym – wynika ono z dążenia do ożywienia miast i uczynienia ich atrakcyjnymi. Dbanie o wspólne dobro, jakim jest przestrzeń (też ta publiczna), jest obowiązkiem każdego z nas, gdyż sami kształtujemy środowisko, w którym się obracamy.

Mateusz Gliwiński, Specjalista ds. Eksploatacji i Rozwoju Systemu AMRON,